معرفی مقاله | مفهوم امت در حقوق اساسی جمهوری اسلامی ایران
وسائل ـ اندیشمندان اسلامی، «امت» را بر جامعه ایمانی اسلام که دایرمدار پیوند‌های مشترک اعتقادی است تطبیق داده اند. اما برخی کاربردهای واژه امت در حقوق اساسی ایران معنای متفاوتی را نشان می‌دهد. این کاربردها، نافی مسئوليت‌های جهانی و فراملی برآمده از انديشه مكتبی دولت و جامعه اسلامی نسبت به ساير مسلمانان و مستضعفان يا به معنای تقدم منافع ملی بر مصالح امت اسلامی نيست.
به گزارش خبرنگار وسائل، بازشناسی کلیدواژگان قانون اساسی، 
گذرگاهی مهم برای شناخت مطلوب منظومه حقوق اساسی در هر نظام سیاسی است. آنگاه که یک کلیدواژه ریشه در مبانی اعتقادی و نظریه سیاسی زیربنای نظام حقوق اساسی داشته باشد، این بازشناسی اهمیتی دوچندان می‌یابد.
«امت» از دانش‌واژه‌هایی است که درون‌مایه دینی و صبغه اسلامی داشته و از ادبیات دینی به قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران راه یافته است. بررسی ابعاد نظام حقوق اساسی جمهوری اسلامی حاکی از آن است که این واژه ضمن حفظ اصالت دینی خود، با تحولاتی در حوزه مفهوم و دایره شمول در برخی کاربردها وارد ادبیات قانون اساسی شده است.
ضرورت تبیین مفهوم امت در حقوق اساسی جمهوری اسلامی ایران
در این نوشتار به شیوه‌ای توصیفی و تحلیلی به این پرسش نظر افکنده‌ایم که «امت» در اندیشه دینی و حقوق اساسی جمهوری اسلامی چگونه فهمیده شده و چه گستره شمولی دارد و چنین رهاوردی به دست داده‌ایم که این کلیدواژه در کاربردهای گوناگون خود در قانون اساسی، به‌رغم برخی همسانی‌ها، به یک معنا به‌کار نرفته است، بلکه حامل معانی مختلف و در پی آن دربردارنده گروه‌های جمعیتی متفاوتی است.
با این حال، وجود واژگانی همچون ملت برای اشاره به جامعه ایران، که بالطبع و بالتبع اقتضائات خاصی در اندیشه حقوق اساسی دارد، این تردید را پدید آورده که امت در منظومه قانون اساسی دقیقا به چه معناست و کدام دسته از مردم را در بر می‌گیرد؟
پرسش مهمی که مطرح است آنکه مفهوم این واژه در قانون اساسی چه نسبتی با معنای آن در اندیشه اسلامی دارد و امت شامل چه گروه‌های انسانی در جامعه می‌شود؟ اهمیت یافتن پاسخ در این زمینه روشن به‌نظر می‌رسد.
برای نمونه یکی از نمایندگان مجلس بررسی نهایی قانون اساسی در دفاع از اصل 6 و در مقام تشریح مشارکت مردم در تعیین سرنوشت و پشتوانه مردمی حکومت و اتکای اداره امور عمومی به آرای ملت ایران، در تعریف امت می‌گوید: «امت همین حقیقت را نشان می‌دهد، یک جامعه‌ای است که خودش یک راهی را انتخاب کرده، حرکت کرده و در آن راه تلاش هم دارد و امام در این حرکت‌ها رهنمونش می‌شود و راهنمایی‌اش می‌کند و همه در این حرکت و مسیر همگامی دارند».
با توجه به قرینه «در جمهوری اسلامی» در متن اصل 5 و با عنایت به اینکه امام امت و ولی امر موضوع این اصل، همان رهبری دانسته شده که به موجب اصل 107 از سوی خبرگان منتخب مردم ایران انتخاب می‌شود و با توجه به اینکه قانون اساسی جمهوری اسلامی اصولا برای جامعه سیاسی ایران تدوین و تصویب شده و به تأیید ملت ایران رسیده است، به‌نظر می‌رسد مراد از امت در این اصل همان «ملت ایران» است که با اکثریت مسلمان و رهبری مکتبی متمایزند.
مقدمه / مفهوم ملت و امت
گستره جمعيتي دولت ها در نظام هاي سياسي امروزي، به طور معمول با عنوان «ملت» يا «مردم» شناخته مي شود. ملت، در رويكردي حقوقي و سياسي، آن گروه انساني است که اعضاي آن در اثر عوامل پيونددهنده مادي و معنوي به يكديگر وابسته شوند و نسبت به جماعت احساس تعلق کنند و سرنوشت خود را با ساير اعضا يكي بدانند.
ملت نمايانگر بُعد انساني جامعه سياسي و عنصر جمعيتي دولت هاي مدرن است و رابطه تنگاتنگي با مقوله تابعيت دارد. از اين‌رو محور بحث در بعد جمعيتي در حقوق اساسي کنوني همانا ملت است. اما در ادبيات ديني و به‌ويژه در انديشه سياسي اسلامي، براي اشاره به مجتمع اسلامي از اصطلاح «ملت» استفاده نشده و با وجود کاربرد ملت در متون ديني به معناي دين و آيين، هيچگاه براي اشاره به جامعه اسلامي، واژه «ملت» به کار نرفته است.
در مقابل براي اشاره به مسلمانان به عنوان اعضاي تشكيل دهنده جامعه اسلامي، واژه «امت» جعل شده است. بدين ترتيب يكي از کليدواژگان پرکاربرد در انديشه سياسي اسلامي، دانش واژه امت است. اين دانش واژه به صورت پرشماري در منابع ديني همچون قرآن کريم و روايات رسيده از پيشوايان معصوم (ع) به کار رفته و در حوزه انديشه سياسي در کنار مفهوم امامت مطرح شده است.
مفهوم ملت و امت در قانون اساسی
از سوي ديگر، در قانون اساسي جمهوری اسلامي ايران به مثابه بنيادي ترين سند مدون و ترسيم کننده رابطه سياسي ميان مردم ايران و طبقه حاکم، از اين واژه بارها استفاده شده است؛ به طوري که علاوه بر مقدمه قانون اساسي، در اصول 7 ،11 ،75 ،165 و 155 نيز قابل مشاهده است.
با توجه به اينكه نظام جمهوري اسلامي برگرفته از انديشه اسلامي پايه گذاري شده و در جاي جاي قانون اساسي بر اين مهم تصريح شده است، به نظر مي رسد واژه امت در قانون اساسي، همان درون‌مايه اسلامي را داشته باشد.
با اين حال، وجود واژگاني همچون ملت براي اشاره به جامعه ايران، که بالطبع و بالتبع اقتضائات خاصي در انديشه حقوق اساسي دارد، اين ترديد را پديد آورده که امت در منظومه قانون اساسي دقيقاً به چه معناست و کدام دسته از مردم را در بر مي گيرد؟ پرسش مهمي که مطرح است آنكه مفهوم اين واژه در قانون اساسي چه نسبتي با معناي آن در انديشه اسلامي دارد و امت شامل چه گروه‌هاي انساني در جامعه مي شود؟
اهميتِ يافتن پاسخ در اين زمينه روشن به نظر مي رسد. علاوه بر اهميتِ دانستن کليدواژگان قانون اساسي به طور کلي، شناخت صحيح اين دانش واژه تأثير مستقيمي در شناخت جامعه سياسي زيربناي حقوق اساسي ايران دارد؛ چراکه حقوق اساسي بر مدار جامعه سياسي مي‌چرخد و اساساً در بستر جامعه سياسي، حقوق اساسي شكل مي گيرد و حقوق اساسي درصدد تمشيت جامعه سياسي با اصول حقوقي است.
از اين رو شناخت جامعه سياسي به ارزيابي و شناخت حقوق اساسي متناظر با آن و مؤلفه هاي آن کمک مي کند. شايان ذکر است که موضوع اين مقاله با توجه به پرسش محوري آن، تبيين نسبت ميان امت و ملت در قانون اساسي يا انديشه اسلامي و چالش هاي پيش روي آن نيست، بلكه مراد، واکاوي مفهوم و طيف امت است؛ همانطور که در عنوان مقاله به خوبي منعكس شده است.
تتبع نگارنده حاکي از آن است که در مورد گستره و مفهوم کليدواژه امت در حقوق اگرچه در ادبيات ديني و آراي اساسي ايران بحث جداگانه اي صورت نگرفته است؛ انديشمندان اسلامي در اين زمينه بحث شده است که در قسمت نخست مقاله، با بياني متفاوت، به طرح و بررسي آنها پرداخته مي شود.
ساختار مقاله
ناگزير در اين راستا به شيوه توصيفي و تحليلي، نخست با کاوش در منابع اصيل ديني مفهوم امت و طيف آن، آنگونه که در منابع يادشده بازتاب يافته، بازشناسي مي شود. سپس با جست‌وجو در قانون اساسي و ساير منابع حقوق اساسي جمهوري اسلامي سعي مي شود معناي دقيقي براي واژه «امت» ارائه شود تا از اين رهگذر روشن شود چه نسبتي ميان کاربرد اين واژه در قانون اساسي و متون اسلامي قابل تصوير است و آيا مفهوم امت با همان درون‌مايه مأنوس و مألوف اسلامي خود وارد ادبيات قانون اساسي شده يا آنكه کاربردهاي متفاوتي داشته است.
نتيجه گيری
بررسي منابع ديني حكايت از آن دارد که امت در قرآن به معاني گوناگوني به کار رفته و در برخي موارد بر کل جامعه بشري، گاه جامعه اسلامي و در برخي کاربردها به معناي ملت و قوم است و در روايات نيز علاوه بر مؤمنان به آيين اسلام، گاه بر هر جمعيت و گروه انساني اطلاق شده است.
اما انديشمندان اسلامي، «امت» را بر جامعه ايماني اسلام که دايرمدار پيوندهاي مشترک اعتقادي است تطبيق داده اند. اما برخي کاربردهاي واژه امت در حقوق اساسي ايران معناي متفاوتي را نشان مي دهد.
به نظر مي رسد واژه «امت» در اصول 7 ،75 و 155 قانون اساسي، متناظر يا دست کم بسيار نزديک به مفهوم «ملت» در ادبيات رايج حقوق اساسي است؛ با اين توضيح که محور بنيادين وحدت در اين اجتماع سياسي سازمان يافته که آن را از جوامع ديگر متمايز مي کند، عنصر «ايمان و اعتقاد مذهبي» و «رهبري مكتبي» است.
به عبارت ديگر، افراد جامعه اسلامي با وجود ساير پيوندها و عناصر مشترک طبيعي و تاريخي و مانند آن، بر مبناي عنصر ايمان مذهبي و زعامت ديني گرد هم آمده اند. شواهد متعددي از مقدمه قانون اساسي به عنوان منبع روشنگر متن قانون اساسي و قرائن پرشماري از مشروح مذاکرات مجلس بررسي نهايي قانون اساسي مثبت اين ادعاست.
عبارت «در جمهوري اسلامي ايران» در صدر اصل 7 نيز مؤيدي بر اين برداشت است؛ با اين توضيح که مخاطب اصل 7 آن جامعه سياسي است که در فضاي جمهوري اسلامي ايران تعريف مي شود و آن جامعه سياسي که مشمول ولايت و امامت قرار دارد، «امت ايران» به معناي يادشده است.
اما برگزيدن اين معنا «ملت مسلمان ايران» براي کليدواژه «امت» در اصل 7، نافي مسئوليت هاي جهاني و فراملي برآمده از انديشه مكتبي دولت و جامعه اسلامي نسبت به ساير مسلمانان و مستضعفان يا به معناي تقدم منافع ملي بر مصالح امت اسلامي نيست.
بلكه مراد آن است که مردم ايران براساس ايمان به مكتب اسلام و به رهبري پيشوايي شيعي، تصميم گرفته اند روابط سياسي اجتماعي خود را، چه در داخل مرزها و چه فراتر از آن، در چارچوب مكتب پذيرفته خويش سامان دهند.
اما امت در اصول 11 و 165 منطبق بر همان معناي مألوف در انديشه ديني بوده و مشتمل بر همه مسلمانان جهان، و از جمله «مسلمانان ايران»، بدون توجه به محل اقامت، نژاد، زبان، قوميت و ساير عوارض است.
چنانچه شاخص تحقق اطاعت سياسي از امام را از عناصر مؤلفه شكل‌گيري امت بدانيم، آنگونه که برخي انديشمندان بر آن تأکيد داشتند، امت مندرج در اصل 11، امت بالقوه خواهد بود که با تحقق نظام امامت واحد جهاني، امت بالفعل خواهد شد. به علاوه توجه به اين شاخصه «اطاعت سياسي»، امت در اصل 7 به معناي ملت ايران را بسيار موجه و قابل دفاع مي سازد.
مقاله «مفهوم امت در حقوق اساسی جمهوری اسلامی ایران» نوشته حجت الاسلام والمسین محمد جواد ارسطا و دکتر حامد نیکونهاد است که در فصلنامه «دانش حقوق عمومی»، شماره 9، سال 3، در زمستان 93 انتشار یافته است./205/241/ح
برچسب ها:
فقه حکومتی ، وسائل ، حقوق ، محمد جواد ارسطا ، امت اسلامی ، قانون اساسی سقط جنین مدل نوین زنده به گور کردن فرزندان است / مشترکات جاهلیت قدیم و مدرن
تأثیر مثبت رسانه‌های تخصصی در خنثی کردن ترفند رسانه‌ای دشمن / «فقه حکومتی» پشتوانه علمی انقلاب اسلامی
ضرورت توجه به نظریه ارتباطات در فقه رسانه
طعمه یا امانت؛ اخلاق حرفه‌ای کارگزاران عمومی در اندیشه علوی
نشست علمی «قدس و فلسطین در آینه فقه مقاومت»
مبانی دینی دفاع از قدس شریف
معرفی کتاب | اندیشه مقاومت از منظر حضرت آیت‌الله العظمی خامنه‌ای
اطلاع نگاشت | سیره عملی و گفتاری علمای شیعه در حمایت از فلسطین
فقه القضا | بررسی حکم انواع رشوه در غیر باب قضا
نظام موظف به پشتیبانی مالی و جانی از گزارشگران فساد است
مستثنیات نظارت شورای نگهبان بر اقدامات مجلس شورای اسلامی
نقش منفی دنیامداری نخبگان و خواص بر انحراف جامعه
محرومیت مجرم از حقوق اجتماعی در جرایم عمدی
بررسی مشکلات بین حضانت و ولایت از نظر فقهی و حقوقی
پیشگیری از فساد در منظومه فکری اسلام ناب مهم‌تر از مجازات مفسدان است
سن ازدواج از شاخص های مهم برای ارزیابی بهداشت جسمی و روانی افراد جامعه محسوب می شود / افزایش سن تمایل به تجرد زیستی را بیشتر می کند
افراد ضعیف‌الایمان؛ مهم‌ترین طعمه منافقین در دولت اسلامی
فقه بورس | بررسی ادله وکالت شخص حقوقی
عرصه‌های حقوق بشر اسلامی و کرامت انسان و پیشنهاد‌هایی برای ضمانت اجرای آن
قم
اذان صبح
۰۴:۳۱:۵۳
طلوع افتاب
۰۶:۰۸:۰۰
اذان ظهر
۱۳:۰۳:۲۶
غروب آفتاب
۱۹:۵۸:۰۸
اذان مغرب
۲۰:۱۶:۳۳